SABRIN DOKUNDUĞU SANAT

Gümüşhane’nin Kelkit İlçesi ve köylerinde düz dokuma yaygılar genellikle zili türünde dokunur. Kilim, düz dokuma yaygılarının, cicim, zili, sumak dışında sadece birine verilen isimdir. Kilimde ilmeklerinin renklerini, şekillerini belirleyen yüreklerin sesi var. Okuyabilen nefeslerle aralarında özel bir dilleri var… Bir incelik, bir kültür, bir ortak dil var.

Kelkitli hanımlar yıllardan beri ilmek ilmek dokunan yöreye özgü motifleri ile saf ve temiz duygularını, aşklarını, sevgilerini anlatıyor. Her nakışı bin duygunun ifadesi olan kilim sevgiliye çağrı, aşka davettir. Kimi renkler şikâyettir, Kimi hasrettir, kimi gözyaşıdır, dizeleriyle türkülere de konu olur kilimler. Güzelliklere de ev sahipliği yaptığını gösteren en önemli kültürel değeri olma özelliğini taşıyan Zili kilimleri, yüzlerce yıldır unutulmadan kuşaklar boyu aktarılan bir geleneği simgeliyor.

Yününden boyasına, deseninin oluşumundan, tezgâhtan inişine kadar zerafetin ve zahmetin, böylesine iç içe geçtiği başka ne olabilir ki? Her yörenin kendine has bir dokuma tekniği, rengi ve özel şifreleri var. İşte Kelkit'in Orta ve Zili kilimleri. Her biri servet değerinde olan bu kilimler, yeniden gün ışığına çıkıyor.

Zililerde, dokuma tekniği açısından donmuş arkaik desenler denilen, Orta Asya'dan bu yana çok az değiştiği tahmin edilen bugün hâlâ Türkistan - Türkmen halılarında değişik çeşitleri görülen sekizgen Türkmen gülü desenleri ve 14-15. yy Timurlu minyatürleri zeminlerinde iç içe zig zag desenleri görülür. Bazen dama taşı gibi arada boşluklar bırakılarak değişik bir görünüş elde edilebilir. Zili dokumalarda çeşitli hayvan, çiçek ağaç gibi figüratif motiflerin yanı sıra soyut motifler de yer alır.

Kelkit'in Kızılca Köyü’nde Hava Sevindik, Sarışeyh köyünden Fatma teyze, zili kilimlerin ustası. Tezgahta ilmik atmayı ve desen çıkarmayı annelerinden öğrenmiş. 10- 11 yaşından beri kilim dokuyorlar. Yetiştirdiği öğrencilerin sayılarını tam olarak hatırlamıyorlar. Kelkit İlçesi'nin Zili kilimleri kadar Orta denilen kilimleri de nam salmış. Eski kilimleri saklamayı bilenler şimdi çocuklarına bırakılacak en iyi mirasın, orta kilimi olduğunu söylüyorlar.

Yüzyıllardır dokunan kilimlerin üzerindeki en ufak bir motif bile bir anlam taşırken, desenler bazen kendisini ilk dokuyanın ismini, bazen de anlatılan duyguya göre isim alıyor. Fatma teyzenin  göz motifi 60 yıllık çabasının karşılığında Zili Kilim'de yer alabilmiş. Baklava dilimi şeklindeki motifin ne anlama geldiğini kendisine soruyorum. ‘‘Türkülere, kilimlere, masallara, ninnilere yükledik diyeceklerimizi. Ne bileyim herhalde bugüne kadar yaşadıklarım’’ diyor. Kilimlerde yer alan yüzlerce motiften biri diye belki de kimsenin dikkatini çekmedi Fatma Hanım'ın göz motifi. Kilimlerin kuşağının alt ve üst taraflarındaki kuşaklarda irili ufaklı "göz", "şeytan perli", "boncuklu göz", "ağıllının geri", "perli", "geçmeli tarak" motifleri yüzeyi doldurmaktadır. Ayrıca kilimin uzun kenarının biri boyunca yöresel olarak "civankaşı" denilen zikzak motif de yer almaktadır. Kara nakış, yaslamlar, gerligöz, perli, ger, Ağıllı'nın geri, Karalı'nın yanı, Kurbağacık, Camallı'nın geri, tekliperli, civankaşı, tarak, şeytan perli, ercüme ve bu gibi motifler kilim, çuval, heybe ve çantalarda en sık kullanılan motiflerdir.

Eğrilmiş ipliğe sarı rengi veren safran, siyahı veren mazı ve nihayet kırmızı rengi veren kök boyadır. Kelkit ve çevresinde yetişebilen bu nebatlardan en önemlisi ve ekonomik gelişeni kök boyadır. Kök boya elde edilen ağaç ve bitkiler; Labada, nane, karamuk, sığırkuyruğu, kuşburnu, sumak, soğan, ceviz, papatya, mazı, palamut, ada çayı, böğürtlen, karayemiş, ekşi elma, çitlenbik, kekik, papatya, ceviz kökü, ceviz mantarı, çınar kabuğu, fasulye yaprağı, karaağaç kabuğu, karamuk katırtırnağı, kızılçam,   saçkıran, yosun, ocak kurumu, meşe palamutu, kurutulmuş kayısı yaprağıdır. Boyaların parlak ve sabit kalabilmeleri için kullanılan yardımcı katkı maddeleri şunlardır: Göz taşı, koruk, limon tuzu, meşe kökü, meşe palamudu,   sirke, su, sütleğen, şap, taş yosunu,   eğrelti otu, sütleğen, meşe, kızamık’dır. İp elde edebilmek için kırkılan koyunun cinsi ve otladığı yerin de önemi olduğu söyleniyor. Yeşili ve suyu bol olan meralarda yetişen koyunun yünleri daha dayanıklı oluyor ve renkleri daha canlı gösteriyor.

Kelkit zilileri, Kelkit Kaymakamlığı'nın yürüttüğü proje kapsamında Halk Eğitim Merkezleri'nde verilen kurslar vasıtası ile günümüzde yaşatılmaya çalışılmaktadır. Kilim dokuma geleneğini yaşatmanın yanı sıra genç kızların da meslek sahibi olmasını sağlamaya çalışılıyor. Kelkit köylerinde hala eski ahşap tezgâhlarda kilim dokuyan yaşlılar vardır.